قدمگاه امام ‌رضا (ع) در نیشابور مطالعۀ مجموعه و تغییر و تحولات بقعه و باغ و خیابان

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ مطالعات معماری ایران، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استادیار بازنشستۀ گروه مستندنگاری مطالعات معماری و مرمت، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 دانشیار گروه مستندنگاری مطالعات معماری و مرمت، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

10.30479/at.2025.20999.2057

چکیده

بیان مساله: قدمگاه امام ‌رضا (ع) در نزدیکی شهر نیشابور از جمله مکان‌هایی است که علی‌بن‌موسی‌الرضا در سفرش از مدینه به مرو از آن گذر کرده است. این مجموعۀ تاریخی شامل عناصر مختلفی از باغ، بقعه، حمام، کاروانسرا، پستخانه، آب‌انبار و خیابان است. شواهد تاریخی (منابع مکتوب و کتیبۀ بنا) حاکی از آن است که مجموعۀ یادشده در دورۀ شاه‌عباس صفوی ساخته شده و در دورۀ شاه سلیمان مداخلاتی در آن صورت گرفته است، اما با نگاهی دقیق‌تر به منابع مکتوب و ته‌رنگ پلان بقعه تردید‌هایی در این زمینه به‌وجود می‌آید. شباهت این بقعه به نمونه‌های تیموری و روایت‌های موجود از این قریه در سدۀ دهم این احتمال را مطرح می‌کند که مجموعۀ قدمگاه پیشینه‌ای قدیمی‌تر از آن‌چه تصور می‌‌‌شود داشته است. افزون بر این نحوۀ شکل‌گیری و تکامل مجموعه نیز روشن نیست.
سوال تحقیق: پیشینۀ تاریخی مجموعۀ قدمگاه به چه دوره‌ای برمی‌‌گردد و سیر تحولات آن چگونه بوده است؟
اهداف تحقیق: این پژوهش بر آن است تا با رجوع به منابع و اسناد، پیشینۀ تاریخی و نحوۀ شکل‌گیری و تحولات مجموعۀ قدمگاه را روشن کند.
روش تحقیق: پژوهش حاضر مبتنی بر راهبرد تاریخی است. روش گردآوری داده‌ها به‌صورت اسنادی با جست‌وجو در کتابخانه‌ها صورت پذیرفته است. در این پژوهش با بررسی مجموعۀ قدمگاه و مقایسۀ بقعۀ آن با نمونه‌های مشابه به‌دنبال شناخت پیشینۀ تاریخی و سیر تحولات آن هستیم.
مهم ­ترین یافته­ ها و نتیجه­ گیری تحقیق: پژوهش حاضر با بررسی نمونه‌های مشابه در ته‌رنگ پلان، تزئینات و جزئیات سازه‌ای و مقایسۀ آن با بقعۀ قدمگاه و نگاهی دقیق‌تر به منابع مکتوب نشان می‌دهد که مجموعۀ قدمگاه پیشینه‌ای قدیمی‌تر از آنچه تصور می‌شد، داشته است. به‌نظر می‌رسد بقعۀ قدمگاه نه در دورۀ شاه‌عباس بلکه در دورۀ تیموری یا سال‌های آغازین حکومت صفوی ساخته شده باشد. این ادعا زمانی قوت می‌گیرد که منابع تاریخی از آغاز سدۀ دهم است که قریۀ قدمگاه را که پیش‌تر اسپریس نام داشته است، قدمگاه خوانده‌اند.

چکیده تصویری

قدمگاه امام ‌رضا (ع) در نیشابور مطالعۀ مجموعه و تغییر و تحولات بقعه و باغ و خیابان

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Qadamgah-i Imam Reza in Neyshabur Study of the Evolution and Alteration of the Tomb, Garden and Avenue

نویسندگان [English]

  • Mahyar Ebrahimzadeh Namvar 1
  • Ladan Etezadi 2
  • Hamidreza Jayhani 3
1 Graduate of Iranian Architectural Studies, Knowledge of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, IRAN
2 Assistant Professor, Department of Documentary Studies of Architecture and Restoration, Knowledge of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, IRAN
3 Associate Professor, Department of Documentary Studies of Architecture and Restoration, Knowledge of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University, Tehran, IRAN
چکیده [English]

Statement of the Problem: The Ghadamgah of Imam Reza (Ali ibn Musa al-Reza) near the city of Neyshabur is among the places he is believed to have passed through during his journey from Medina to Marv. This historical complex includes various elements such as a garden, boqa, bathhouse, caravanserai, post office, cistern, and avenue. Historical evidence (written sources and the inscription on the structure) indicates that the complex was built during the reign of Shah Abbas of the Safavid dynasty and underwent interventions during the reign of Shah Suleiman. However, a closer examination of written sources and the plan’s ground layout raises doubts about this assumption. The boqa’s resemblance to Timurid-era structures and accounts of this village from the 10th century AH suggest that the Ghadamgah complex may be older than previously thought. Moreover, the process of its formation and development remains unclear.
Research Question: To which historical period does the Ghadamgah complex date back, and what has been the course of its transformations?
Research Objectives: This study aims to clarify the historical background and the formation and evolution of the Ghadamgah complex by consulting relevant sources and documents.
Research Methodology: The present research is based on a historical strategy. Data collection was carried out through documentary methods via library research. The study investigates the Ghadamgah complex and compares its boqa with similar examples to uncover its historical background and developmental trajectory.
The most important Findings and Conclusion: By examining comparable examples in terms of ground plan, decorative elements, and structural details—and comparing these with the Ghadamgah boqa alongside a more detailed review of written sources—this research shows that the Ghadamgah complex is older than previously assumed. It appears that the boqa was not built during Shah Abbas’s reign, but rather in the Timurid era or the early years of the Safavid dynasty. This claim is further strengthened by historical sources from the early 10th century AH, which refer to the village as “Ghadamgah,” whereas it had earlier been known as “Esparis

کلیدواژه‌ها [English]

  • Neyshabur
  • Qadamgah
  • Imam Reza
  • Historical Garden
  • Historical Avenue of Qadamgah

مراجع

ابن بابویه (شیخ صدوق)، ابوجعفر محمد بن علی. (۱۳۷۳). متن و ترجمۀ عیون اخبارالرضا. ترجمۀ علی‌اکبر غفاری و حمیدرضا مستفید. قم: صدوق.
ابن حوقل، محمدبن علی. (۱۳۴۵). صورة الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌رسته، احمد. اعلاق‌النفیسه. (۱۳۴۵). ترجمۀ حسین قره‌چانلو. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ادوارد پیت، چارلز. (۱۳۶۵). خراسان و سیستان‌: سفرنامۀ کلنل پیت به ایران و افغانستان. به‌کوشش مهرداد رهبری و قدرت‌الله روشنی زعفرانلو. تهران: یزدان.  
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله. (۱۳۵۵). نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار. تهران.
افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ. (۱۴۰۱ق). ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. ج۴. قم: کتابخانۀ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (۱۳۶۳). چهل سال تاریخ ایران در دورۀ پادشاهی ناصرالدین‌شاه، به‌کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر،
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (۱۳۶۳). مطلع‌الشمس، به‌کوشش تیمور برهان لیمودهی، تهران: فرهنگسرا.
افضل‌الملک، میرزا غلامحسین‌خان. (۱۳۸۹). ظفرنامۀ عضدی (زادالمسافر)، تصحیح محمدرضا قصابیان. مشهد: انصار.
افضل‌الملک، میرزا غلامحسین‌خان. (۱۳۶۱). سفرنامۀ خراسان و کرمان. به‌کوشش قدرت‌الله روشنی زعفرانلو. تهران: توس.
امام، محمدکاظم. (۱۳۴۸). تاریخ طوس با یک فصل از جغرافیای تاریخی خراسان. تهران: کتابخانه ملی ملک.
اوکین، برنارد. (۱۳۸۶). معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
بسطامی، نوروزعلی. (۱۲۸۸ق). تحفة‌الرضویه. تهران: چاپ سنگی.
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید معروف به ابن فندق. (۱۳۱۷). تاریخ بیهق. تصحیح و تعلقیات احمد بهمن‌یار. تهران: بنگاه دانش.
پورداود، ابراهیم. (۱۳۸۶). فرهنگ ایران باستان. تهران: نشر اساطیر.
پوگاچنکووا، گالینا. (۱۳۸۷). شاهکارهای معماری آسیای میانه: سده‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی. ترجمۀ سید داوود طبایی. تهران: فرهنگستان هنر.  
پیرنیا، محمد کریم. (۱۳۸۶). سبک‌شناسی معماری ایرانی. به‌کوشش غلام‌حسین معماریان. تهران: سروش دانش.  
ترکمان، اسکندر بیگ. (۱۳۳۴). تاریخ عالم‌‌‌‌آرای عباسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله. (۱۳۷۰) جغرافیای تاریخی خراسان در تاریخ حافظ‌ابرو. به تصحیح غلامرضا ورهرام. تهران: اطلاعات.  
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. (۱۳۷۵). تاریخ نیشابور. ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری/تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله. تاریخ نیشابور. (۱۳۴۹). ترجمه محمدبن حسین خلیفه نیشابوری/تصحیح و تعلیقات بهمن کبیری. تهران:  انجمن آثار ملی ایران.
حاجی‌قاسمی، کامبیز و دیگران. (۱۳۷۹). گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران: امام‌زاده‌ها و مقابر. ج۱۱. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، مرکز اسناد و تحقیقات.
حکیم‌الملک، علی‌نقی. (۱۳۵۶). روزنامه سفر خراسان. به‌کوشش ایرج فشار. تهران: فرهنگ ایران زمین.
حموی، یاقوت بن عبدالله. (۱۹۹۵م). معجم‌البلدان. بیروت: دارصادر.
درودی، میرزا حسین بن عبدالکریم. (۱۳۸۲). کتابچه نیشابور. به‌کوشش رسول نجفیان، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.  
شیندلر، هوتم. (۱۳۵۸). سه سفرنامه، به اهتمام قدرت‌الله روشنی زعفرانلو، تهران: تون.
سدید‌السلطنه، محمدعلی. (۱۳۶۲). سفرنامۀ سدید‌السلطنه. به تصحیح احمد اقتداری. تهران: استان قدس رضوی.  
سمرقندی، دولتشاه. (۱۳۳۸). تذکرة الشعراء. به همت محمد رمضانی، تهران: کلاکه خاور.
سیف‌الدوله، محمد میرزا. (۱۳۶۴). سفرنامه سیف‌الدوله. تهران: نشر نی.  
عرفان‌منش، جلیل. (۱۳۸۴). جفرافیای تاریخی هجرت امام ‌رضا از مدینه تا مرو. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
فقیه محمدی جلالی، محمدمهدی. (۱۳۸۵). قیام یحیی بن زید (علیه السلام). قم: نشر وثوق.
کرزن، لرد. (۱۳۸۲). ایران وقضیه ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.  
کیانی، یوسف. (۱۳۶۶). شهر‌های ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کیا گیلانی، سیداحمد بن محمد. (۱۴۰۹ق). سراج‌الانساب. تحقیق سید مهدی رجائی. قم: کتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی.
گرایلی، فریدون. (۱۳۵۷). نیشابور شهر فیروزه. چاپ اول. مشهد: انتشارات طوس.
لسترنج، گای. (۱۳۶۴). جغرافیای سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ محمد عرفان. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.   
مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۲ق). بحارالانوار. بیروت: موسسه الوفاء.  
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (۱۳۶۱). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.  
مقدسی، مطهر بن طاهر. (۱۳۷۴). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.
منجم یزدی، جلال الدین محمد بن عبدالله. (۱۳۶۶). تاریخ عباسی. به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران: انتشارات وحید.
موئدی ثابتی، علی. (۱۳۵۵). تاریخ نیشابور. تهران: انجمن آثار ملی.
مولوی، عبدالحمید. (۱۳۵۳). آثار باستانی خراسان. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ناجی، محمدرضا. (۱۳۷۸). امام ‌رضا، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ناصرالدین‌شاه. (۱۳۶۱). سفرنامۀ خراسان. به خط میرزا کلهر. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
نقدی، رضا. (۱۳۹۲). قدمگاه‌های امام ‌رضا در نیشابور ده‌سرخ و مشهد. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
وزارت جنگ بریتانیا. (۱۳۸۰). فرهنگ جغرافیایی ایران (خراسان)، ترجمۀ کاظم خادمیان، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.  
ویلبر، دونالد و دیگران. (۱۳۷۶). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ کرامت‌الله افسر و محمد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.  
هارون ورهمن. (۱۳۸۸). سفرنامه‌های خطی فارسی. تهران: نشر اختران.
هدایت، رضا قلی‌خان. (۱۳۸۵). تاریخ روضۀ الصفای ناصری، تهران: نشر اساطیر.
بهشتی، سید محمد و خیراندیش، محبه. (139۵الف). باغ قدمگاه نیشابور با بررسی عرصه و حریم باغ. چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی. https://civilica.com/doc/520443/
بهشتی، سید محمد و خیراندیش، محبه. (139۵ب). باغ قدمگاه نیشابور با نگاه به نظام های باغ ایرانی. چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی. https://elmnet.ir/doc/20547824-18609
بهشتی، سید محمد و خیراندیش، محب‍ه. (139۵پ). مطالعه تطبیقی دو باغ قدمگاه نیشابور و باغ خواجه ریبع مشهد. چهارمین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی.https://civilica.com/doc/520442/certificate/print/
پاکدامن، بهروز. (۱۳۸۹). باغ و مجموعۀ قدمگاه نیشابور. مجلۀ معماری و ساختمان، (۲۲-۲۳). صص۱۴۴ـ۱۵۱.
جیحانی، حمیدرضا؛ مشهدی نوش‌آبادی، محمد. (۱۳۹۹). قدمگاه امام علی (ع)؛ در جست‌وجوی تربت‌خانۀ ایلخانی کاشان. مطالعات معماری ایران، (۱۸). صص ۸۹ـ۱۱۲. https://jias.kashanu.ac.ir/article_111854.html
جیحانی، حمیدرضا؛ اسدی، نغمه. (۱۳۹۸). عناصر و ویژگی‌های محیطی پیرامون باغ‌های مظهرخانه‌ای، براساس مطالعه نمونه‌هایی از باغ‌های حکومتی و رسمی. نشریۀ معماری و اقلیم گرم و خشک، (۹). صص۱۹ـ۴۴. https://ensani.ir/fa/article/499614
سعیدی‌زاده، رسول. (۱۳۹۱). قدمگاه‌های منسوب به امام‌رضا در ایران. وقف میراث جاودان. (۷۹ـ۸۰). صص۲۱۷ـ۲۴۶. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/983566/
طاووسی، محمود؛ شکاری نیری، جواد؛ بهلولی، بهزاد. (1396). بناهای آرامگاهی با پلان نیم هشت در گستره فرهنگی ایران. نشریۀ علمی اندیشه معماری، 1 (1396). صص24-38.
گلستانی، سعید؛ شریف زاده، سمیه. (۱۳۹۰). کنکاشی در ویژگی‌های خیابان صفوی. باغ ‌نظر. (۱۷). صص۵۹ـ۶۸. https://www.sid.ir/paper/125562/fa
مشهدی نوش‌آبادی، محمد. (1395). اسطورۀ غیبت دختر. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، 12دوره:  (45). صص 249-282.https://sanad.iau.ir/Journal/jmmlq/Article/1051547
ملویل، چارلز. زلزله‌های تاریخی نیشابور. ترجمۀ ترکاندخت ثقه‌السلامی و باقر آیت ‌الله‌زاده شیرازی. مجله اثر، (۷ و ۸ و ۹). صص۴۹ـ۷۳.
نقدی، رضا؛ ایمان‌پور، محمدتقی؛ عباسی، جواد؛ سلمانی رحیمی، امیر. (۱۳۹۸). بررسی اقامتگاه امام‌ رضا (ع) در نیشابور با تکیه بر گزارش‌های حاکم نیشابوری، شیخ صدوق، شواهد تاریخی و باستان‌شناسی. پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، (۳۷). صص۱۷ـ۳۰.https://jgk.imamreza.ac.ir/article_137953.html
گلستانی، سعید. (۱۳۸۴). باززنده‌سازی خیابان صفوی قدمگاه. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد معماری. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده هنر‌های زیبا.
ساکماق (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)، مشهد، سند شماره ۱۰۵۱۹۳.
همان، سند شماره ۹۵۸۵۵.
همان، سند شماره ۹۶۷۸۷.
ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، تهران، سند شماره ۰۳۵۲۲۵/۳۲۰
همان، سند شماره ۳۸۸۲۴/۳۱۰
همان، سند شماره ۱۳۷۰۲۱/۲۹۳
همان، سند شماره ۱۳۶۳۹۴/۲۹۳
همان، سند شماره ۹۵۱۲۴/۲۹۳
همان، سند شماره ۹۴۹۱۱/۲۹۳
همان، سند شماره ۶۹۹۰/۲۵۰
نشریه علمی اندیشه معماری
دوره 8، شماره 16 - شماره پیاپی 16
پاییز و زمستان 1403 - در حال تکمیل
مهر 1403

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار